به قلم میثم نادری _تاثیر سامان دهی رودخانه بشار در توسعه شهر یاسوج (قسمت اول)

فصلی نو _میثم نادری _ ساماندهی رودخانه بشار (قسمت اول)

یکی از نیازهای اساسی شهروندان، دسترسی به امکاناتی است که بتوانند در صورت تمایل، اوقات فراغت خود را در آن به صورت مفید سپری کنند؛ این امکانات که در معنای عام تفرج گاه نامیده میشود، یکی از زیرساختهای توسعه پایدار شهری به شمار میآید اما موضوع حائز اهمیت آن که شهروندان باید بتوانند خودشان نوع تفرج گاه را انتخاب کنند نه اینکه بر آن ها تحمیل شده باشد. در واقع می توان گفت هر میزان قدرت انتخاب شهروندان برای گذراندن اوقات فراغت و گزینه های پیش رو افزایش یابد، کیفیت زندگی در شهر نیز به همان نسبت ارتقاء خواهد یافت. گسترش تفرج گاههای شهری علاوه بر این که امکان استفاده ساکنان شهر را فراهم  می کند ، میتواند زمینه هایی مناسب برای جذب ساکنان مناطق دیگر نیز ایجاد کند  که در هر دو حالت مصداق گردشگری بوده و برای اقتصاد شهری مفید است.

شهری شدن عواقب اکولوژیکی عظیمی برای زیستگاه های شهری منجمله رودخانه های شهری دارد. افزایش تراکم سازه های غیرمجاز در دشت های سیلابی رودخانه ها و تخریب ساختارهای اکولوژیک و هیدرولوژیکی رودخانه به شدت آسیب دیده و محیط زیست اکولوژیکی شهر را تحت تاثیر قرار داده است.

در حال حاضر بستر بسیاری از رودخانه‌های شهری و حرایم آن به جای آنکه به عنوان یک فضای شهری دلپذیر مورد استفاده قرار گیرد، به فضایی زائد، غیرقابل استفاده، ناامن، متروکه و بازمانده شهری تبدیل شده‌اند.

ساماندهی و احیای عناصر طبیعی درون شهری مانند رودخانه ها و مسیل ها رویکردی است با دیدگاه توسعه پایدار و استفاده صحیح از منابع طبیعی، رودخانه بشار نیز از این قائده مستثنی نبوده و این رودخانه ، پتانسیل آن را دارد تا از طریق تبدیل به یک کریدر سبز شهری، علاوه بر ایجاد چشم اندازی زیبا برای شهر و ارتقای کیفی محیط شهری، مکانی را برای تفریح شهروندان نیز فراهم آورد.این رودخانه در حال حاضر نقش یک لبه تقسیم شهری را ایفاء می کند و می تواند به یکی از گذرگاه های اصلی پیاده و سبز شهر تبدیل شود. این رودخانه یکی از سرشاخه های مهم رودخانه خرسان بوده و در شهرستان یاسوج و قسمتی از شهرستان اردکان جریان دارد. آبهای قستی از این سرزمین مرتفع را جمع آوری نموده و وارد رودخانه خرسان می نماید. شاخه های اولیه این رودخانه از کوههای واقع در شمال اردکان فارس سرچشمه می گیرند.

از آنجا که درصد عمده خم های رودخانه بشار دارای شعاع نسبی کمتر از ۵/۳ و ضریب پیچشی آنها کمتر از ۴/۱ می باشد، لذا می توان نتیجه گرفت که تنش های برشی زیادی در کناره ها اتفاق نمی افتد. با در نظرگرفتن حداکثر و حداقل شعاع نسبی که به ترتیب برابر با ۳۶/۱۸ و ۱۲/۱ می باشد و نیز حداکثر و حداقل ضریب پیچشی برابر با ۹۹/۱ و ۱، همان طور که در شکل ۱ مشخص است می توان نتیجه گرفت که این رودخانه به طور کلی یک رودخانه مستقیم است و جابجایی محتمل در خم های آن، بصورت گسترش می باشد.

       شکل ۱- درصد محدوده های شعاع نسبی در طول رودخانه بشار  و درصد فراوانی شکل رودخانه

متاسفانه بررسی پروژه های انجام شده تحت عنوان ساماندهی رودخانه های شهری و مقایسه ی با نمونه های موفق جهانی حاکی از برداشتی نادرست از موضوع بوده و نتایج مورد نظر در ابعاد مختلف زیست محیطی و کیفیات شهری به دست نیامده است. بنابراین، بهسازی و ساماندهی منظر و حاشیه رودخانه های شهری با توجه به اصول بوم شناختی بسیار ضروری است ، تحقیق حاضر بر این فرض استوار است که ضعف مدیریت شهری، عدم مشارکت پذیری مردم و همچنین موانع و مشکلات حقوقی موجود، از مهمترین موانع تحقق پذیری این پروژه می باشد.

خصوصیات فیزیکی حوضه ­ها از جمله پارامترهای مهم در مطالعات هیدرولوژی است که مقادیر آن­ها نشان دهنده وضع ظاهری و مورفولوژیکی منطقه است، عواملی مانند مساحت و محیط، ارتفاع متوسط، شیب رودخانه و… که اندازه گیری این پارامترها نقش مهم و تعیین کننده­ای در رژیم آبدهی، رسوب دهی و فرسایش و… ایفا می­کند.

به جهت بررسی تغییرات شیب، با برازش منحنی شولیتز به کل بازده مطالعاتی که معرف شیب در طول بازه است، مشخص شد که تغییرات شیب در رودخانه بشار از روندی نسبتاً طبیعی پیروی نمی کند و نمی توان منحنی مناسبی با ضریب همبستگی قابل قبول به آن برازش داد.

به جهت بررسی تغییرات عرض رودخانه، مطابق شکل۲ درصد محدوده های عرض رودخانه بدست آمده است. این شکل نشان می دهد که بیشترین طول بازه مطالعاتی بشار عرضی بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ متر را داراست.

میانگین عرض رودخانه برابر با ۱۶۱ متر است و حداکثر و حداقل عرض رودخانه به ترتیب برابر با ۳۵۰ و ۷۰ متر می باشد.

شکل ۲ تغییرات عرض در طول بازه مطالعاتی را نشان می دهد. همان طور که ملاحظه می شود، تغییرات عرض رودخانه از روند خاصی پیروی نمی کند.

                             شکل  ۲ درصد محدوده های عرض رودخانه رودخانه بشار

از نقاط قوت و پتانسیل های محدوده رودخانه بشار  می توان به وجود عناصر اکولوژیکی بکر و دست نخورده، وجود پوشش گیاهی خطی در لبه رودخانه، وجود دید گسترده به حواشی رودخانه از عرصه های عمومی توپوگرافیک، وجود عرصه های باز در حاشیه رودخانه، وجود مناظر طبیعی گسترده و از نقاط ضعف آن می توان به اغتشاش بصری در حاشیه رودخانه، آلودگی های محیطی در حاشیه رودخانه، منظر نامطلوب اطراف پل به دلیل آلودگی های بصری حاشیه رودخانه، عدم طراحی مناسب جهت استفاده از فضای حاشیه رودخانه برای گردشگران و ساکنان بافت پیرامون، عدم پیوند مناسب بین بافت پیرامون رودخانه با نواحی شهری اطراف و حاشیه آن اشاره نمود..

روش های احیاء و ساماندهی رودخانه

۱-حفاظت از لبه

۲- شیب

۳- تغییر انحناء و تمرکز جریان

۴-احیاء رودخانه به صورت طبیعی و حفظ خصوصیات وکاربردهای طبیعی آن

الف ) درنظر گرفتن بافر در اطراف رودخانه

ب ) برقراری ارتباط بین لکه های سبز و طبیعی

ج) احیای زیست گاه های حاشیه و داخل رودخانه

• ارتقاءکیفیت محیطی
• رعایت آرایش فضای گیاهی در طرح کاشت

انتخاب راه حل مناسب کنترل سیلاب، اولین پارامتر هدف از انجام ساماندهی می­باشد ، به این ترتیب که هدف، حفاظت زمین ­های زراعی یا حفاظت از مناطق مسکونی و تاسیسات شهری است. در هر صورت حالات مختلف حفاظت از سیل در انتخاب روش کنترل سیلاب موثر خواهد بود. امکان پذیری فنی- هیدرولیکی و اجرایی طرح نیز در مرحله بعدی باید مورد بررسی قرار گیرد ، برای هر کدام از روش ­های سازه­ای شرایط اجرایی و فنی- هیدرولیکی بررسی گردید. بهسازی رودخانه باید بر اساس انجام مطالعات دقیق هیدرولیکی صورت پذیرد، زیرا دخالت در شرایط طبیعی رودخانه که بدون رعایت و درک صحیح از هیدرولیک رودخانه باشد، مشکلات موجود را افزایش می­دهد. لذا استفاده از روش بهسازی رودخانه منوط به داشتن اطلاعات دقیق از رودخانه و انجام مطالعات کافی است. استفاده از  انواع روش­های انحراف سیلاب، استفاده از حوض چه ­های تاخیری و احداث مخزن نیز مستلزم وجود شرایط مناسب برای استفاده هریک از راه حل­های کنترل سیلاب، وجود مصالح مورد استفاده هر طرح در کمترین فاصله ممکن با محدوده طرح، وجود شرایط اجتماعی مساعد مخصوصا در استفاده از روش­های مدیریتی (غیرسازه­ای) و موارد مشابه دیگر، از عواملی است که در انتخاب گزینه­ های طرح بسیار موثر می ­باشد. عامل اقتصادی طرح نیز یکی دیگر از عوامل بسیار مهم در انتخاب گزینه و راه حل نهایی خواهد بود. یکی از نرم افزارهای توانمند برای مدلسازی عددی جریان در تمام حالات (آرام یا متلاطم) و برای جریان دو بعدی و سه بعدی، FLOW 3D می­باشد. با توجه به طراحی خاص دیواره های جانبی برای کنترل سیلاب  و همچنین لزوم پایداری آنها در هنگام گذر سیلاب از تمام محیط این دیواره ها (سیلاب های با دوره بازگشت بزرگتر از طراحی)، این سازه­های هیدرولیکی برای سیلاب با دوره بازگشت ۱۰۰ ساله در محیط این نرم افزار مدل سازی می گردد.

حفاظت کرانه­ های رودخانه در مقابل سیلاب و جلوگیری از فرسایش آن ها یکی دیگر از بخش­ های هیدرولیکی ساماندهی رودخانه بشار می­ باشد. با توجه به شرایط عمومی رودخانه بشار و وجود  برخی مراکز تفریجی چون پارک ولایت وغیره در کرانه­های این رودخانه، بدین جهت سازه­های طولی حفاظتی (دیوار­های ساحلی) برای محدوده اطراف پل اول و دوم بشار پیشنهاد می گردد. و در مناطقی از رودخانه که آثار فرسایش کناری رودخانه­ای در آن محل بیش از ۵۰ درصد می باشد به عنوان مناطق مناسب جهت اجرای ژئوتکستایل پیشنهاد می­گردد.

برای بهسازی و سامان دهی رودخانه بشار ابتدا باید خود بستر رودخانه بشار و کناره ان از نظر هیدرولیکی سامان دهی گردد و سپس عملیات مورد نظر برای حاشیه ان صورت گیرد که ابتدا موارد ذیل پیشنهاد می گردد:

۱-لایروبی و بازگشایی مسیر رودخانه

۲- احداث چند سازه عرضی کف ­بند پلکانی جهت هوا دهی به سیال نامطلوب جاری در رودخانه

۳- احداث دیواره ساحلی در مناطقی که پیشروی شهر به سمت رودخانه زیاد بوده و خطر سیل این مناطق را تهدید می­کند (نظیر قسمت هایی قبل و بعد از پل اول بشار).

۴-جانمایی سازه­های آشغالگیر در انتهای آبراهه­ های منتهی به رودخانه بشار

۵-استفاده از ژئوتکستایل برای پایداری دیواره های رودخانه

قطعاً یکی از عوامل مهم تاثیرگذار در تحقق پذیری یا عدم تحقق پذیری پروژه های شهری مسائل اقتصادی میباشد که در تمام چرخه پروژه از مرحله برنامه ریزی، طراحی، اجرا و ارزیابی های پس از بهره برداری مطرح می باشد و جستجو و دست یافتن به راه حل هایی جهت اقتصادی شدن پروژه در هریک از مراحل مذکور، قطعاً گامی مهم در جهت اجرایی و عملی شدن پروژه ها خواهد بود.