به قلم میثم نادری – بررسی پیامدهای الحاق روستاهای جدید به شهریاسوج (فرصت ها و تهدیدها )- (بخش اول)

فصلی نو – میثم نادری، دانش اموخته رشته مهندسی عمران

                                                         قسمت اول

طرح الحاق روستاها به شهرها قصه ای است که این روزها بسیار بر سر زبان ها افتاده است،در بسیاری از شهرهای کشور شاهد طرح های مختلف الحاق هستیم و نظرات متفاوتی بین کارشناسان و مسولین در این مورد وجود دارد. یکی از مهمترین مسایل اجتماعی کشورهای در حال توسعه، رشد و توسعه شتابان و ناهمگون شهرنشینی بوده است ، این رشد نامتوازن در پی خود تبعاتی به همراه دارد، به گفته بسیاری از اندیشمندان این حوزه،  اساسی ترین مسئله شهرنشینی، مسئله حاشیه نشینی است. زمانی که صحبت از پدیده حاشیه نشینی می شود بسیاری از آسیب های اجتماعی همچون جرم، فساد، فحشا، اعتیاد، خشونت تداعی می شود.

توسعه و گسترش شهری به شکل‌های مختلفی اتفاق می‌افتد. یکی از رایج‌ترین شیوه‌ها در گسترش شهری، افزایش  محدوده‌های شهری از طریق الحاق یک شهر به شهر دیگر است ، گسترش شهری یا از طریق خزش فعالیت و سکونت به پیرامون و یا با الحاق سکونتگاه‌های پیرامونی به شهر بزرگ‌تر اتفاق می‌افتد. خزش فعالیت و سکونت یک گسترش غیرارادی است که معمولاً نواحی پیرامونی کلان شهرها را دچار اغتشاش فضایی نموده و قابلیت توسعه آن‌ها را کاهش می‌دهد.در این گونه گسترش، مدیریت شهری در عمل انجام شده قرار می‌گیرد و در بسیاری مواقع برای جلوگیری از تبعات ناشی از تلمبار شدن مشکلات موجود در نواحی پیرامونی با هدف جلوگیری از شکل‌گیری بحران‌های اجتماعی به اجبار به الحاق سکونتگاه‌ها و عرصه‌های فعالیتی – که در بسیاری مواقع از نوع غیر رسمی هستند – به شهر بزرگ‌تر موافقت می‌کند.

اما در گونه دوم (گسترش ارادی از طریق الحاق)، هرچند واحدهای مسکونی و فعالیتی ممکن است فضای بین دو سکونتگاه را مخدوش نموده باشند، اما تصمیم نهایی برای الحاق، ناشی از یک اجبار نیست، بلکه هدف بهره مندی از مزایای ناشی از الحاق است که با حمایت نهادهای مسؤول و ساکنان اتفاق می‌افتد.

فرایند الحاق روستا به شهر، فرایندی پیچیده، چندبعدی و چندمرحله‌­ای است که فراخور شرایط مکانی و زمانی در هر مرحله نیارمند برنامه‌­ها و اقدامات متناسب است، نگاه خطی و تک‌­بعدی به این فرایند پیچیده، نه‌تنها سکونتگاه­‌های روستایی را در معرض فروپاشی اقتصادی، اجتماعی و محیطی قرار می­‌دهد، بلکه مشکلات آن در بلندمدت دامن‌گیر شهرهایی خواهد شد که تنها به عنوان «حیاط خلوت» به این روستاها نگریسته‌­اند.

گسترش شهرنشینی، کم‌شدن فاصله روستا و شهر و تبعیض و تفاوت در ارائه خدمات به ساکنان، موانعی را پیش روی مسئولان شهری قرار داده است، از طرفی با گسترش جمعیت روستاها، امکاناتی که در اختیار دهیاران است برای رسیدگی به وضعیت عمرانی روستا کافی نیست و بسیاری از روستاها نیز که فاصله‌ای به اندازه یک خیابان با شهر دارند به‌دلیل قرارداشتن در بافت روستایی از خدمات شهری محروم می‌شوند. الحاق روستاها به شهر پس از تصویب و طی مراحل قانونی می‌تواند با تبعات مثبت و منفی همراه باشد.

به عنوان نمونه روستاهای بسیاری در اطراف شیراز وجود دارد که بعضی به این کلانشهر الحاق و بعضی نیز منفک از آن است که به بسیاری از این روستاها نه می‌توان نام روستاها نهاد و نه جزو محدوده خدمات رسانی شهرداری شیراز قرار دارند. روانه شدن مهاجران از شهرها و روستاهای جنوب کشور به سمت شیراز باعث شده مناطق حاشیه ای این کلانشهر رشد نامتعارف جمعیت را تجربه کنند.

الحاق و ادغام روستاهای پیرامونی در شهر، با توجه به شرایط مکانی و زمانی دارای فرایند و اثرات خاص خود است. از آنجا که رشد سریع جمعیت شهرهای در حال توسعه مثل یاسوج،کرمانشاه،بوشهر،ایلام و… باعث به وجود آمدن مشکلاتی از قبیل حاشیه نشینی، افزایش قیمت مسکن، کمبود خدمات و امکانات، آلودگی های زیست محیطی، توسعه ناموزون شهر، اختلال در آمد و .. می شود، مسئله توجه به ساختار فضایی شهریاسوج و یافتن راه حل هایی برای کنترل و هدایت تحول شکل شهر دارای اهمیت فراوانی است.

در این میان دیدگاه های موافق و مخالف بسیاری وجود دارد که هر کدام از طرفین از زاویه دید خود این مساله را تحلیل و واکاهی میکنند که در ذیل برخی از اظهارنظرات مختلف را بررسی میکنیم.

۱- در ارتباط با شاخص عدالت اجتماعی یکی از اولین اثرات الحاق نقاط روستایی به شهرها تبدیل ماهیت اراضی روستایی به زمین شهری است ، این تغییر ماهیت موجب افزایش قیمت اراضی روستایی شده و مزیت نسبی آنها را در زمینه فعالیت‌های روستایی مانند تولید محصولات کشاورزی و دامی از بین می‌برد و زمینه تغییر کاربری، گسترش تخلفات ساختمانی و ایجاد رانت روی اراضی روستایی را فراهم می‌کند.

۲- از بین بردن یکپارچگی اجتماعی، قومی و محلی روستا زمینه مهاجرت و جدایی‌گزینی طبقات اجتماعی و اقتصادی را فراهم می‌کند.

۳- از دیگر اثرات اجتماعی پدیده الحاق نقاط روستایی به شهر، می‌توان به ازهم پاشیدگی هویت روستایی، مخدوش شدن وجه تاریخی نقاط روستایی الحاق شده و گره خوردن هویت تاریخی آنها به شهر  اشاره کرد.

۴- در خصوص اثرات اجتماعی الحاق روستاها و حتی نقاط کوچک شهری اطراف شهرهای بزرگ و کلانشهرها می‌توان به برهم خوردن نظام آمایش شهری منطقه کلانشهری و مهاجرت طبقات پایین‌تر به حاشیه‌های دورتر از نقاط الحاق شده و گسترش بیش از پیش حاشیه نشینی اشاره کرد.

۵- ایجاد ارزش افزوده و رانت روی اراضی روستایی الحاق شده به شهر موجب تبدیل اراضی کشاورزی و باغی به اراضی شهری شده و محیط روستا را که خود زمانی در خدمت تعادل اکولوژیکی و پایداری زیست محیطی شهر بود به بخشی از مسأله‌ی ناپایداری اکولوژیکی تبدیل می‌کند.

۶- از دیگر مسائل ایجاد شده در اثر این پدیده می‌توان به از بین رفتن و خورندگی اراضی حدفاصل شهر با روستای الحاق شده و در نتیجه گسترش افقی شهرها اشاره کرد.

۷- گشترش ناپایدار شهری باعث افزایش هزینه ایجاد و نگهداری فضاهای شهری و زیرساخت‌های وابسته به آن شده و پدیده شهر ناکارآمد را موجب می‌شود.

در جدیدترین تحقیقاتی که از نتایج الحاق روستاهای همدان به شهر همدان به دست امده است عینا قسمتی از این تحقیق که توسط دکتر حسن سجاد زاده عضو هیات علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان منتشر شده است را در این مقاله از ایشان نقل قول می کنیم، در هیچ جای دنیا جمعیت را ملاک الحاق روستا به شهر قرار نمی‌دهند، وی در این تحقیق اشاره می کند که بحث دیگر مسولین امر در این رابطه موضوع کلانشهر شدن همدان بود که از سوی مدیران شهری مطرح شد به طوریکه عنوان کردند با کلانشهر شدن همدان یارانه بیشتری از وزارت کشور خواهیم گرفت.

وی با تأکید بر اینکه مبنای توسعه کیفیت است نه کمیت، ادامه داد: در تمام مباحث توسعه ای ما، مبنای توسعه کیفیت نیست و همیشه به دنبال این هستیم که توسعه را براساس عدد و رقم ایجاد کنیم که این موضوع بزرگترین ضربه را به پیکره توسعه شهرهای ما وارد می‌‎کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا با بیان اینکه در هیچ جای دنیا جمعیت را ملاک الحاق روستا به شهر قرار نمی‌دهند، خاطرنشان کرد: آنها مؤلفه های زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و بسیاری از مؤلفه‌‍ های دیگر را در الحاق روستاها به شهر مدنظر قرار می‌دهند. وی با اشاره به اینکه باید قبل از هر گونه تصمیم گیری تیمی کارشناسی در این مناطق کار مطالعاتی انجام دهند و بعد تصمیماتی از قبیل الحاق به شهر گرفته شود، تأکید کرد: تصمیمات اداره‌ای و جلسه‌ای تبعات درازمدت دارد به طوریکه هر تصمیمی که یک شبه اتفاق می‌افتد، باید به نتایجش تردید کرد.این دکترای تخصصی شهرسازی با تأکید بر اینکه تجربه نشان داده در الحاقات و حتی در شهرهای جدید فضا از حالت کیفی عملا به فضای خوابگاهی تبدیل شده است، اظهار کرد: همه شهرهای ایران به شهرهای خوابگاهی تبدیل شده و نکته بسیار مهم دیگر در بحث الحاقات وقوع پدیده حاشیه نشینی است.

اکنون که نتایج چند الحاق در کشور را بصورت کلی بررسی کردیم،به صورت ریزتر وارد موضوع الحاق در شهر یاسوج می شویم،یاسوج مرکز استان کهگلویه و بوبراحمد به دلیل داشتن مناطق کوهستانی و دشت های پای دامنه کوه و قرار گرفتن در موقعیت استراتژیک شهری و سیاسی و داشتن چشمه ها و رودهای روان دایمی همواره در معرض مهاجرت پذیری از بقیه شهرستان های استان و استان های مجاور بوده است که شاهد تشکیل یک شهر رو به توسعه و افزایش بی رویه جمعیت اما با عدم زیرساخت های کافی و شایسته به جای انکه شاهد رشد امار رضایت مندی شهروندان باشیم روزانه شاهد افزایش رشد منفی رضایت مندی هستیم.

اما این عدم رضایت گاهی به دلیل قصور مجموعه مدیریت شهری و استانی بوده است و گاهی به دلیل افزایش بی رویه نرخ مهاجر پذیری است که در سالیان گذشته در هنگام ترسیم افق اینده هیچ گاه مسولین وقت فکر نمی کردند که در اجرای طرح های توسعه ای و زیر ساختی این گونه کیش و مات رشد مهاجر پذیری شوند و اگر ان زمان به جای ترسیم افق های ده ساله برنامه طراحی خود را بر مبنای طرح های ۵۰ و ۱۰۰ ساله نهادینه کرده بودند ، امروز این چنین در باتلاق مشکلات و نارضایتی شهروندان دست و پا نمی زدند که با یک سیل و بارش زمستانی کل شهر در یک بن بست فرو رود و دستگاه های امداد رسان در طبیعی ترین وظایف ذاتی خود شرمنده امداد رسانی شوند.

وقتی شهرداری یاسوج رو با نگاه ریزتر مورد بررسی قرار می دهیم این نهاد غیر دولتی علی رغم تلاش هایی که در چند سال اخیر از خود به نمایش گذاشته اما به دلیل حجم بالای بدهی های سنوات قبل و قطع کمک های سازمان های بالادستی ،همواره انقدر درگیر این مسایل شده است که نتوانسته کمر راست کند و ان گونه که شایسته و بایسته مرکز استان است از عهده وظایف خود براید که قطعا نگارنده با اطلاعات نسبتا کاملی که از وضعیت مالی این نهاد دارد هیچ گاه یک طرفه به قاضی نرفته و از عملکردهای مثبت این نهاد نیز تقدیر خواهد نمود اما حال مسله مهم  این است نهادی که هر از چند ماهی میتواند به زحمت حقوق پرسنل خود را تامین کند ایا میتواند فردا با الحاق بخش زیادی از شهر یاسوج از منطقه مادوان،بلهزار و مهریان گرفته تا حوزه بزرگ سرابتاوه و شهرک الغدیر را پوشش دهد………..؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟

به دلیل طولانی شدن مقاله و جلوگیری از خسته شدن خواننده این نوشته در دو قسمت به رشته تحریر درامده شده است.